Jak przebiegały badania terenowe w Nowym Jorku i co z nich wynika?
Mariusz Dzięglewski
Badania w Nowym Jorku realizowane były przez dwóch badaczy w okresie od września do października 2022 roku. W tym okresie badacze przeprowadzili 20 indywidualnych wywiadów z przedstawicielami instytucji publicznych (Konsulat RP w Nowym Jorku, Instytut Kultury Polskiej), stowarzyszeń i fundacji (m.in. Fundacja Kościuszkowska, Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku), animatorów kultury, artystów oraz dziennikarzy polskich i amerykańskich. Ponadto, badacze czynnie uczestniczyli w wielu wydarzeniach, w ramach których upowszechniano polską literaturę, film czy sztuki wizualne. W przypadku dwóch wydarzeń (Greenpoint Film Festival i „Encounters with Polish Literature”) przeprowadzono dogłębną analizę w oparciu o metodę studium przypadku.
Globalna stolica kultury jaką jest Nowy Jork, stanowi ogromne wyzwanie dla osób i instytucji, które muszą „przebić się” z komunikatem i zachęcić publiczność nowojorską do udziału w przedsięwzięciu upowszechniającym polskich artystów i ich dzieła. Niemniej jednak pewne obszary, artyści czy zjawiska kulturalne są obecne w świadomości amerykańskich odbiorców. Wśród polskich artystów rozpoznawani są tacy reżyserzy filmowi jak Andrzej Wajda, Agnieszka Holland czy Roman Polański. W obszarze teatru rozpoznawalna jest twórczość Tadeusza Kantora. Niemal wszystkie ważniejsze dzieła literatury polskiej przetłumaczone są na język angielski, dzięki czemu możliwe jest upowszechnianie zarówno klasycznych jak i współczesnych twórców, w szczególności noblistów – Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej czy Olgi Tokarczuk. Przyznać jednak należy, iż ogromna różnorodność i liczba wydarzeń kulturalnych oferowanych każdego dnia nowojorskiej publiczności, powoduje, że widoczność i rozpoznawalność polskich artystów i ich twórczości jest raczej niewielka. Na taką pozycję kultury polskiej w USA wskazywali też dziennikarze działów kulturalnych amerykańskiej prasy. Wynika to – ich zdaniem – z niewielkiego zainteresowania Amerykanów Europą Środkowo-Wschodnią i niewielką wiedzą na temat tego regionu. Ponadto, amerykański obieg kultury zdecydowanie różni się od europejskiego, w szczególności w odniesieniu do finansowania działań kulturalnych. O ile w Europie działania takie w dużej mierze dofinansowane są z budżetu państwa, o tyle w USA dotowanie kultury ze środków publicznych jest znikome.
Z badań zrealizowanych w Nowym Jorku wynika szereg wniosków odnoszących się zarówno do mocnych, jak i słabych stron działań upowszechniających. Na uwagę zasługuje duża różnorodność i liczba przedsięwzięć kulturalnych. Są wśród nich cykliczne, duże wydarzenia (np. Polish Film Festival in New York), spektakle teatralne dla dzieci, tłumaczenia polskiej literatury i jej upowszechnianie, w szczególności w uniwersyteckich ośrodkach polonoznawczych. Ponadto, swoją działalność artystyczną rozwijali i obecnie rozwijają artyści polscy, którzy zdecydowali się związać z Nowym Jorkiem: Janusz Głowacki, Rafał Olbiński czy twórcy skupieni wokół grupy artystycznej „Emocjonaliści”. W Nowym Jorku odbywa się szereg spotkań autorskich, koncertów (w tym muzyki jazzowej), wystaw, odczytów czy wydarzeń plenerowych.
Kultura w oczach respondentów postrzegana jest dwojako: jako sektor gospodarki podlegający tym samym mechanizmom co inne produkty i usługi (przemysł kulturalny), bądź jako autotelliczna wartość, nie podlegająca logice ekonomii. Respondenci różnili się również w opiniach na temat tego, co i jak należałoby promować za granicą. Z relacji części respondentów zaangażowanych w działania upowszechniające wynika, iż kluczem do skutecznej promocji kultury polskiej w Nowym Jorku jest współpraca z lokalnymi instytucjami kultury. Umożliwia ona między innymi dotarcie do nowojorskiej publiczności kanałami wypracowanymi już przez daną instytucję. Ponadto, twórca, dzieło czy zjawisko kulturalne powinno być zrozumiałe dla odbiorcy amerykańskiego, a więc dotyczyć tematyki uniwersalnej. Wskazywano też na potrzebę poszukiwania postaci, które mogą stanowić swoisty pomost pomiędzy Polską i USA (np. Pułaski czy Kościuszko), czy twórców polskich związanych z Nowym Jorkiem (np. Tomasz Stańko). Jako element sprzyjający skutecznej promocji kultury polskiej wskazywano też zaangażowanie lokalnych twórców i artystów (np. aktorów nowojorskich w polskiej sztuce teatralnej) oraz wizyty studyjne przedstawicieli amerykańskich instytucji kultury w Polsce.
Większość wydarzeń organizowanych przez organizacje polonijne adresowanych jest do Polaków mieszkających za granicą, a ich celem przeważnie jest podtrzymanie związku z krajem i tożsamości narodowej. Upowszechnianie kultury polskiej wśród Amerykanów jest celem drugorzędnym. Takie podejście jest szczególnie zrozumiałe w kontekście „starzenia się” populacji Polonii na skutek braku napływu nowych imigrantów z Polski do USA. Wiąże się to także z ekskluzywnym charakterem tych przedsięwzięć. Niemniej jednak stosunkowo często przedstawiciele tych organizacji postrzegają się jako ambasadorów polskiej kultury wśród Amerykanów.
Wyniki badania wskazują na jeszcze inne ograniczenia związane z działaniami upowszechniającymi. Wskazywano na stosunkowo niewielkie wsparcie państwa polskiego dla inicjatyw promujących kulturę (m.in. brak programów ministerialnych, o które mogą wnioskować podmioty za granicą, niedofinansowanie), projektowy cykl realizacji działań, brak środków na badania potrzeb publiczności oraz skuteczności działań promocyjnych, upolitycznienie instytucji kultury (częste zmiany kierunku działań), a także – brak spójnej polityki kulturalnej i strategii w zakresie budowania marki narodowej poprzez kulturę. W rezultacie nawet duże wydarzenia o znacznym potencjalne budowania rozpoznawalności polskich twórców w Nowym Jorku opierają się w dużej mierze na pojedynczych osobach, które własnym wysiłkiem, a nie rzadko również – własnymi środkami – podejmują trud organizacji całego przedsięwzięcia. Instytucją, jednoznacznie uznaną za wspierającą takie działania, wskazywano najczęściej Konsulat RP w Nowym Jorku, pomimo iż środki będące w dyspozycji tej instytucji zdają się być niewielkie.
Wiecej na temat pejzażu kulturowego Nowego Jorku oraz przykładów konkretnych wydarzeń znajduje się TUTAJ